Zaterdag 14 juli jongstleden speelden de strijkers van het Ives Ensemble – Josje ter Haar, Emma Breedveld, Ruben Sanderse en Job ter Haar – het vijf uur durende Tweede Strijkkwartet van Morton Feldman tijdens de Nacht van Electra in Groningen. Hier een impressie van de spelers.
Het was de eerste van drie uitvoeringen van dit stuk dat zelden wordt gespeeld. Op 3 oktober gaat het nog in het Muziekgebouw aan ’t IJ in Amsterdam en op zondag 9 december in de Stadsgehoorzaal in Leiden.
We staan even wat langer stil bij de voorbereiding van zo’n stuk, de fysieke ervaring tijdens het spelen en de inhoud ervan. Emma Breedveld was de enige van de vier die het stuk nog helemaal moest instuderen, de andere drie hadden het al meermalen uitgevoerd en op cd gezet.
Een deel van de altvioolpartij
Voorbereiding
We beginnen dus met de technische voorbereiding die vooral door Emma wordt beschreven: er zijn 24 (volledige) repetities geweest, en we begonnen met het stuk 2 x helemaal door te werken. Ik had daarbij veel aan de aantekeningen van Janneke van Prooijen, mijn voorgangster op de 2e viool. Het stuk is door het kwartet in een eerdere fase helemaal in kaart gebracht, tempi uitgezocht, maatsoorten aangepast en de partijen per speler op maat gemaakt.
Omdat de partituur zo veelomvattend is zou het onmogelijk zijn de hele partituur voor je te hebben, want dan blijf je omslaan. Er bestonden echter geen partijen per instrument, die moesten dus geknipt en geplakt worden, en wel zo, dat er mogelijkheid is om om te slaan. Een heel gepuzzel, want er is nauwelijks een maat rust in die 5 uur.
Er werd dus in eerste instantie veel gepraat en overlegd. Kleine delen werden los van de context gerepeteerd. Vervolgens werden de delen die we speelden steeds langer tot we in twee generale repetities het stuk in twee keer doorspeelden. Twee maal 2,5 uur dus.
Dat instuderen is een soort reis die je met zijn vieren maakt. Je beklimt een enorme berg met zijn allen. Aan het begin kijk je omhoog en voel je het ontzag en de zorg, gaan we het halen? Onderweg krijg je steeds mooiere vergezichten en kan je zo af en toe ontspannen en genieten. Als er weer een uitdaging, een moeilijk deel dat niet lekker ging, overwonnen is, kan je weer lichter verder.
Als je dan uiteindelijk met zijn vieren op de top staat geeft dat een geweldig gevoel.
Fysieke ervaringen
De fysieke ervaring is voor iedereen anders. Josje en Ruben hebben geen of weinig fysieke problemen ervaren, niet in de voorbereiding en niet tijdens het concert.
Emma daarentegen kreeg na de langere doorspeelsessies klachten die haar bij een Feldenkreis therapeute brachten, die zeer goed geholpen heeft bij het oplossen ervan.
Na afloop van de Nacht van Electra
Job stelt zichzelf altijd bij het spelen van zo’n stuk de vraag of hij zichzelf nou flink moet uitputten om conditie op te bouwen of moet hij juist zo weinig mogelijk spelen om zichzelf te sparen. Hij heeft deze keer voor het laatste gekozen en dat is hem goed bevallen.
Inhoud
Het is altijd weer moeilijk om over de inhoud van de composities van Morton Feldman te spreken. Vast staat dat het is opgebouwd uit patronen. Feldman begon het blad in te delen in 3 systemen van 4 balken (het kwartet dus), daarna zette hij de maatstrepen, 9 maten per regel. Binnen dit raster vulde hij de noten en maatsoorten in.
Hij refereert daarbij aan oosterse, met name Turkse en Anatolische tapijten en de manier waarop die gemaakt werden:
De patronen staan vast; de patronen worden echter uit herinnering geweven, hetgeen betekent dat er geen enkele herhaling dezelfde is. Groen wordt blauw zonder aanwijsbare reden.
Tijdens het spelen ga je een andere wereld binnen. In die wereld verschuiven tijd en ruimte. Spelers en luisteraars verliezen een besef van tijd en ruimte. De ruimte dijt uit en krimpt in elkaar.
Zelfs al moet je als speler voortdurend, van begin tot eind, tellen en geconcentreerd blijven, toch gebeurt er ook dan iets met dat besef.
De spelers corrigeren elkaar ongemerkt bij enig verlies van concentratie. Ze zijn zo op elkaar ingespeeld dat dat geen enkele moeite meer kost.
Elmer Schönberger heeft over Feldmans muziek eens gezegd dat hij van muzikale muggen olifantjes maakt. Het is muziek die tot op het bot is uitgekleed.
Het Kwartet: v.l.n.r.: Emma Breedveld, Job ter Haar, Ruben Sanderse, Josje ter Haar
Je zou ook kunnen stellen dat de composities van Feldman het perfecte muzikale antwoord zijn op het abstract expressionisme in de schilderkunst, en dan specifiek de schilderijen van Mark Rothko en Barnett Newman. Het evenwicht tussen abstractie en werkelijkheid is in beide gevallen zo perfect dat de fysiek voelbare leegte overblijft.
Voor het kwartet zelf is het werken aan zo’n muzikaal wereldwonder (Job) en het spelen ervan een louterende ervaring. Je beleving van muziek verandert totaal en ieder ander stuk wordt, ook al heeft ieder stuk zijn eigen moeilijkheden, gemakkelijker om te spelen en is in ieder geval nooit meer te lang van tijdsduur.
Allemaal kijken ze uit naar de volgende twee concerten in Amsterdam en in Leiden van dit geweldige strijkkwartet van Feldman. De concerten zullen alle drie totaal verschillende ervaringen opleveren, zoals ook ieder oosters tapijt helemaal eigen en autonoom is, ondanks de vastgelegde patronen.
—
Kaarten voor het Tweede Strijkkwartet van Morton Feldman zijn te koop via de kassa van het Muziekgebouw aan ‘t IJ.
